Blog

Uzgajanje čovjeka

Marko Tošović, Višegrad-Novi Sad

Sve su životinje jednake ali neke životinje su jednakije od drugih. Džordž Orvel

Za njega Jevreji i Sloveni nisu bili podljudi. Za njega je niža rasa bila čitava ljudska vrsta. Borislav Pekić

Zaista, ne bi bilo uopšte bezazleno ako bi čovek čoveka uzgajao u smeru bezazlenosti. Peter Sloterdajk

Između Pekićevog Besnila, Orvelove Životinjske farme i Slo­terdajkovih Pravila za ljudski vrt mogu se naslutiti vibracije jednog neobičnog intertekstualnog dijaloga. Iako u tom dijalogu učestvuju Švabo, Englez i Srbin, nije riječ o vicu, no vic je u tome što Besnilo vjerovatno nije najbolji Pekićev roman, ali je i kao takav dovoljno do­bar da bez kompleksa stoji rame uz rame sa samim vrhom savremene nje­mačke filozofije i klasikom engleske književnosti. Možda i da ih nadmudri? Ne. Pustimo ključnim tačkama pomenutog dijaloga da se po­kušaju same otkriti kroz tekst koji svojom kilažom u pogledu slovnih znakova to ne obećava.

Čitaocima Pekićevog romana dobro je poznata misija Frederika Libermana koji putem genetskog inženjeringa pokušava da stvori višu rasu: tzv. natčovjeka, koji bi u biološkom smislu bio superioran u odnosu na bag prirode – na čovjeka. Da je umjesto Pekića kojim slučajem pisac Besnila bio Orvel, s vrha kontrolnog tornja aerodroma „Hitrou” sasvim sigurno ne bi odzvanjali zvukovi borbe između natčovjeka i nad­žene već groktanje svinja. Peter Sloterdajk bi za obe literarne izvedbe imao jednaku zamjerku: njemu bi smetalo to što je simbolika vrta ve­zana (samo) za vrh tornja, pa bi je spustio na sam aerodrom. Toranj bi mu metaforično poslužio tek da označi natpoziciju sa koje se izmišljaju pravila za ove ispod – u vrtu.

Ukoliko se problem koji Pekićev roman tematizuje (problem stva­ranja više rase – nadljudi) osmotri van konteksta medicine, mikrobio­logije i genetike, onda se pitanje mogućnosti stvaranja i opstanka više rase iz polja prirodnih nauka premješta u polje jedne posebne politike – „uspješne i neprikosnovene politike uzgoja”. Odgovor takve politike na pitanje šta uslovljava postojanje više rase glasi prilično jedno­stavno: uslovljava ga postojanje niže. Drugim riječima, ukoliko je pu­tem genetskog inženjeringa nemoguće unaprijediti čovjeka i tako stvo­riti biološki višu rasu, možda je pomoću drugačije tehnologije moguće stvoriti nižu. Takav proces stvaranja više rase ima negativnu formu­lu: superiornost se ne postiže (samo) unapređivanjem sebe, već unazađi­vanjem/inficiranjem drugog. U procesu takvog unazađivanja drugi posta­ju podljudi nalik domaćim životinjama, dok prvi (p)ostaju (nad)„ljudi” koji ih uzgajaju. Kada se opozicija visoko–nisko jednom postigne, kada se, dakle, niža rasa konačno stvori, njenu niskost je potrebno konstant­no održavati dovoljno niskom, jer bez postojanja takve niskosti visina koja je kontroliše i nije visina. Olakšavajuća okolnost za uzgajivača je ta što niža vrsta često samu sebe održava u svojoj niskosti: Da se iz­razim u duhu Besnila – nesvjesna fenomena kojim je inficirana i koji je čini malom, ona dozvoljava da se njena infekcija zagnoji, da poprimi oblik epidemije i tako zarazi sve oko sebe, istovremeno ga unižavajući.

Citat koji slijedi pomenuti Sloterdajkov tekst toliko eksplicit­no dovodi u vezu sa Životinjskom farmom da će ona i čitaocu koji Orve­lovo djelo poznaje makar u prepričanom obliku biti dovoljno jasna: „Ako bi se, uprkos Hajdegerovim opomenama, još jednom progovorilo antro­pološki, ljudi istorijskih vremena mogli bi da se definišu kao ži­votinje od kojih neke umeju da pišu i čitaju, a druge ne. Odavde je samo još jedan korak, doduše zahtevan, do teze da su ljudi životinje koje uzga­jaju sebi ravne, dok su druge uzgajane – što je misao koja je, od vremena Platonovih refleksija o vaspitanju i državi, deo pastoralnog folklo­ra Evropejaca. Nešto od toga odjekuje i u citiranim Ničeovim reče­nicama, u kojima on kaže kako od ljudi u malenim kućama malo njih ima volju, a većina je samo predmet nečijeg htenja. Biti samo predmet htenja znači egzistirati samo kao puki objekt, a ne kao subjekt izbora” (198). Ako je prirodno da jedna životinja gaji drugu (da bi je, recimo, pojela ili pomuzla), onda je sasvim uredu i da čovjek iz koristi uzgaja čovjeka. Svi ljudi su, dakle, jednaki, samo su neki malo jednakiji.

Povezivanjem pojmova uzgoja i dresure Sloterdajk raskrinkava diskurs u okviru kojeg se, prema njegovom čitanju Ničea, jasno vidi razlika između onih koji su „odgajani da budu veliki, i onih koji se uz­gajaju da bi bili mali”. Tezu o čovjeku kao uzgajivaču čovjeka, onu misao iz Ničeovog Zaratustre koja kaže da je „čovjek postao najbolja čovjekova domaća životinja”, on vidi kao razaranje humanističkog horizonta i problem kojim se filozofija bavi od Platona, preko Ničea, do danas. Alternativu današnjim antihumanističkim uzgajivačima predstavlja „nathumanista”, čiji bi zadatak bio da, zarad dobrobiti zajednice, odgo­ji elitu. Djeluje, međutim, da se gubljenjem takve elite i takvih gospoda­ra harmonija vrta pretvorila u agoniju farme. Zato osobinu pitomosti, neodvojivu od (metafore) domaćih životinja, u ovom kontekstu ne treba shvatiti pozitivno. Nije to pitomost u smislu otmenosti, plemenitosti i uzvišenosti duha koju kod ljudi mogu da razviju i odnjeguju književnost i filozofija. Pitomost na koju se ovdje misli je pitomost onih koji, nesvjesni šta ih čeka, bezbrižno idu na klanje.

Uzgajanje čovjeka nije, dakle, posljedica ljubavi već volje za moć, a postojanje te moći zavisi isključivo od postojanja onih na kojima se ona primjenjuje: od uzgajanih. Međutim, da bi se uzgoj odvijao neometano, potrebno je napraviti kvalitetne torove koji svojim komforom i udob­nošću simuliraju privid slobode i bezbjednosti. Ograde tih torova morale bi da budu dovoljno visoke kako bi prikrile činjenicu da i van tora postoji život: život na prostranim, zelenim pašnjacima, gdje se živi ljepše, kvalitetnije i slobodnije, život iz kojeg su oni izolova­ni; Alternativa njihovoj ograđenosti. U korita namijenjena za duševnu hranu stanovnika torova/vrtova neophodno je stalno dolivati infektiv­ni koncentrat koji naduvava njihovu niskost, istovremeno ih čineći dovoljno malim da se u duhovnom toru osjećaju komotno, ali i hibridnim idiotima čija je bezazlenost primarna sirovina njihovih uzgajivača.

Jedan drugi citat odaje utisak da je Sloterdajk čitao Pekića. Mo­žda i jeste ali mu je, kao Njemcu, bilo neprijatno da to prizna: „Da li će razvoj na dugi rok dovesti i do genetske reforme osobina ljudskog roda – da li će antropotehnologija budućnosti dospeti i do eksplicit­nog planiranja ljudskih svojstava, da li će čovečanstvo moći da fatal­nost rođenja preobrati u rađanje prema izboru i prenatalnu selekciju – to su pitanja u kojima, doduše mutno i sablasno, pred nama počinje da se raskrčuje evolucioni horizont” (199). Na kraju svega ostaju pitanja: na osnovu čega se biraju oni koji vrše selekciju i oni na kojima će selekcija biti vršena? Koji je to trenutak u kojem čovjek dobija ideju da čovjeka uzgaja, a čovjek pristaje da bude uzgajan, umjesto da se sam oplemenjuje? Koliko je, na kraju, u glo­balnom poretku uzgajivača i uzgojenih, nadljudi i podljudi, više i niže rase, moguće ostati čovjek?

Autor je master profesor srpske književnosti i jezika iz Višegrada-Novog Sada