Blog

Štamparija, zid i ulica

Goran Radonjić, Podgorica

Kada bi neko danas, ne znajući detalje, razmišljao o jednom istorijskom događaju, naime, da je jedan vladar uništio štampariju, jedinu u svojoj (maloj) zemlji, bez sumnje da bi jedna od pomisli bila da se radi o nekom tiraninu. Riječ je, međutim, o knjazu Danilu, koji je slova štamparije, zbog nedostatka municije, pretopio u puščana zrna prilikom napada Omerpaše Latasa na Crnu Goru godine 1852. Potražimo neka značenja tog nesvakidašnjeg čina, danas, imajući u vidu neke istorijske paralele.

U jednom eseju Borhes razmatra dva golema poduhvata koje je preduzeo jedan isti čovjek, prvi kineski car, Ših Huang Ti (ili, po drukčijoj transkripciji, Ćin Huang Ši): on je naredio da se izgradi gotovo beskrajni Kineski zid i da se popale sve knjige. Paliti knjige i podizati utvrđenja – to je, kako kaže Borhes, „uobičajeni posao vladara“, pa je kod tog cara jedinstvena samo razmjera, „pretjerivanje u izvršavanju trivijalnih nauma“. Uzgred, radi se o „najtradicionalnijoj od svih rasa“, koja u tom trenutku (kraj 3. v. p.n.e) ima tri hiljade godina računanja vremena. Vjerujem da bi se i Borhesu dopala ideja da uporedi gest prvog kineskog cara i prvog crnogorskog knjaza. Ako zid shvatimo kao metaforu (mogućnost koju i sam Borhes nudi, u drugačijem značenju), onda se gest knjaza Danila može shvatiti kao ponavljanje, i objedinjavanje, dva gesta svog dalekog prethodnika. On je istovremeno i pretjerivanje na suprotan način.

Štamparija je, uz to, Njegoševa. Spisak knjiga objavljenih u Njegoševo vrijeme zanimljiv je sam po sebi i govori mnogo i o našoj sudbini, ne samo u tom vremenu: Lijek jarosti turske, Pustinjak cetinjski, Oda stupljenija na presto Ferdinanda I imperatora austriskoga i kralja madžarskoga i pr. i pr. i pr., Trebnik, Srbska gramatika, Srbski bukvar, Preprava za istoriju svijeta, Dika crnogorska, Narodne srpske poslovice i druge različne, kao one u običaj uzete riječi. Autor te posljednje knjige je, naravno, Vuk, a knjiga je štampana prilikom njegovog boravka na Cetinju 1836. Koliko je utisaka, i kakvih, ponio Vuk sa tog putovanja pokazuje to što je napisao knjigu o Crnogorcima, i, možda još više, da je na samrtnoj postelji zaželio vode sa Ivanovih korita. Taj susret Vuka i Njegoša možda je jedan od najvažnijih trenutaka naše kulture. Vidjeli smo, Danilov čin nije sam po sebi tiranski, ali to i dalje ne znači da on to nije bio. Naprotiv, knjaz će biti ubijen u atentatu upravo zbog tiranskog ponašanja.

Istopiti slova da bi se od njih napravio zid od puščanih metaka (da iskoristim tu metaforu, ipak) jeste neobična stvar, ali ona, uprkos očiglednoj, pa možda već i banalnoj simbolici, ima u sebi i nešto autodestruktivno, čak na jednoj dubljoj ravni. Zbog čega se uopšte brani neka zajednica ako ne zbog onoga što se nalazi u njenim knjigama? Njeno postojanje, možda, više zavisi od postojanja njenih knjiga, odnosno od pamćenja koje je u njima pohranjeno. Ako ono nestane, nestanak naroda je skoro pitanje vremena, i tehnike. S druge strane, ako se sačuva Knjiga, može se obnoviti sve, može se, uče nas Jevreji, obnoviti čak i zaboravljeni jezik. Prvi kineski car prognao je svoju majku zbog raskalašnosti, pa Borhes nudi tumačenje da je on svojim pretjeranim poduhvatima zapravo želio da uništi jednu jedinu stvar: uspomenu na sramotu svoje majke. U tom pogledu, istorija nudi još čudnih paralela. Omerpaša Latas, po rođenju Srbin, imenom Mihajlo, po nekim svjedočenjima prešao je u islam bježeći od porodične sramote koju je nanio njegov otac, kockar i ženskaroš, ukravši novac iz vojne blagajne. Nema ovdje prostora za razvijanje veze sa Andrićevim romanom, ali, i u našem kontekstu, možda se može čitav Omerpašin put, bjekstvo iz rodne Austrije u Bosnu, promjena imena, uspinjanje u turskoj vojsci, tiranija i ratovanja, svesti na taj jedan jedini uzrok. To na jedan drugi način povezuje i njega sa kineskim carom, a onda i sa sopstvenim neprijateljem. Danila će, zbog sramote koju je ovaj nanio njegovoj sestri, ubiti Todor Kadić u Kotoru, u tadašnjoj Austriji.

Ovu kratku priču o sramoti, individualnom i kolektivnom pamćenju završimo jednim pitanjem. Šta bi moglo da znači to što je, prije neku godinu, ulici Vuka Karadžića na Cetinju promijenjeno ime, a razmišlja se i o promjeni imena Obilića poljane?

Autor je docent na Filozofskom fakultetu u Nikšiću