Memento

Arhitekta naše tradicije

Autor: Miloš Dimić

Momir Korunović (1883-1969)

Po oceni svojih kolega i savremenika, Momir Korunović najistaknutiji je graditelj nacionalnog stila u međuratnoj arhitekturi Srbije, jedini koji je uspeo da uravnoteži romantičarsko oblikovanje fasade i stroge akademske forme. Celokupni njegov rad odiše originalnošću i motivima narodne i srpsko-vizantijske tradicije. Ovaj baštinik srpskog nacionalnog graditeljstva rodio se 1. januara 1883. u Glogovcu kod Jagodine, u svešteničkoj porodici. Rodno mesto i okruženje, živo, provincijalno, narod nadahnut srpskom istorijom u čiju se dušu utkao petvekovni orijentalizam, ostavili su dubok trag na mladog Momira koji će ga pratiti kroz čitav život.

Okružen srpskim crkvama i manastirima iz srednjeg veka, on brzo sebe pronalazi među njima, često hodeći Ravanicom i diveći se zidinama i graditeljstvu Manasije. Baš ti motivi, zlatnog srpskog srednjeg veka oblikovaće njegov profesionalni rad. Već 1894. upisuje gimnaziju u Jagodini a nedugo zatim prelazi u Beograd gde naredne godine postaje član podmlatka „Sokolskog“ društva, čiji će kasnije biti istaknuti član i za čije potrebe će izgraditi čak 24 sokolska doma i vežbaonice širom gradova Kraljevine Jugoslavije. 1902. upisuje arhitektonski odsek Tehničkog fakulteta u Beogradu, gde već na početku školovanja pokazuje veliki talenat u projektovanju, što uočava i profesor Nikola Nestorović.  1903. postaje osnivač i član uprave fudbalskog kluba „Soko“, prvog u Kraljevini Srbiji. U početku Momir strogo prati akademsku formu i tada aktuelni stil eklektičke arhitekture, ali već tada pokazuje težnju ka monumentalnosti, a nešto kasnije i ka drugim ne striktno akademskim graditeljskim rešenjima.

1906. dobija prvu nagradu na takmičenju „Sv. Sava“ za projekat „Javno kupatilo u gradu“, a iste godine je diplomirao i položio stručni ispit. Nakon toga u kasnijim godinama odlazi na usavršavanje u Prag, Pariz i Beč. Tada se već vide konture njegovog budućeg rada. On će postati rodonačelnik srpskog-vizantijskog stila, baš onda kada moderna arhitektura uveliko potiskuje konzervativnu i akademsku formu. Počinje da radi kao pomoćnik direktora beogradskog građevisnkog odeljenja, Dimitrija Leka, a ubrzo se prebacuje u Ministarstvo građevina, to međutim prekida odsluženje vojnog roka u Nišu, nakon kog se prebacuje u arhitektonsko odeljenje Ministarstva građevina, gde radi sa stručnjacima poput Stojana Titelbaha i Jovana Ilkića. Takođe, od 1910. on je urednik „Sokolskog glasnika Dušan Silni“ i predsednik građevinsko-umetničkog odseka Saveza Sokola Kraljevine Jugoslavije.

Srpski Gaudi, podario je našoj materijalnoj kulturnoj baštini originalna i monumentalna graditeljska zdanja, od kojih neka, nažalost, nisu preživela strahote rata dok su neka zbog njihove nacionalne simbolike uništena od strane komunističkih vlasti. Danas, njegova dela su jasno vidljiva gde god je stvarao. U našoj prestonici postigao je neka od svojih najznačajnih graditeljskih dostignuća. To su: Zgrada Pošte kod Železničke stanice, Muzej PTT-a (Palata uprave Pošte), Seizmološki zavod, zgrada Starog DIF-a odnosno nekadašnji Sokolski dom, Crkva sv. Petke na Kalemegdanu, sv. Lazara na Bulbuderu kao i Crkva Pokrova Presvete Bogorodice u Kajmakčalanskoj ulici.

On je najviše pažnje poklanjao spoljašnjem dekorativnom izrazu, često i na uštrb unutrašnje funkcionalnosti prostora. Spoj orijentalnog i srpskog srednjovekovnog stila, dodatno protkanog vizantijskim motivima i evropskim romantizmom, bila je osnovna odlika Korunovićevog nacionalnog graditeljskog stila. Dekorativna ornamentika fasada koja je jedna od glavnih odlika Korunovićevog graditeljstva, često kao da sama piše svoju priču. Ona je spoj najdubljih narodnih tradicija našeg naroda, kosovskog veza, pirotskog ćilima i moravske Srbije, sa jasnim starosrbijanskim duhom, kojim odiše skoro svako njegovo zdanje. Za vreme svog života, zbog svoje principijelnosti srpsko-vizantijskom stilu, nije bio dovoljno cenjen i u velikoj meri je bio marginalizovan. Tek u skorije vreme njegovo dela ponovo bivaju aktuelna.

Nije bilo arhitekte koji je toliko i tako raznovrsno gradio širom srpskog i jugoslovenskog prostora, od Ohrida, Visa, pa sve do Celja i Maribora. Autor je čak 143 projekta od kojih je 83 realizovao, od čega najveći broj zauzimaju crkve i sokolski domovi. U periodu od 1907-1947, tokom kojeg je radio u Ministarstvu građevineprojektovao je preko 40 javnih i državnih građevina (ministarstva, pošte, hramova, škola, konaka i spomenika). I ne samo to, Korunović je kao inženjerijski stručnjak i oficir srpske Treće armije  učesnik u pet bitaka. Prošao je ceo ratnički put od Merdara i Podujeva pa sve do Prizrena i Kumanova, dobivši za svoje vojne zasluge zlatnu medalju za hrabrost „Miloš Obilić“ i druga vojna odlikovanja. U međuvremenu je popravljao puteve i vojnu infrasrukturu na Kosovu. On je tvorac jedinog predratnog srpskog urbanističkog plana, i to grada Prizrena iz 1924. kao i spomen-česme u znak sećanja na pale ratnike u istom gradu.

Dolazimo do dva veoma važna Korunovićeva dela, koja će dati svojevrstan pečat njegovom profesionalnom i nacionalnom radu. To su spomenici na Zebrnjaku i Mačkovom kamenu koje je uradio besplatno, u čast Otadžbini i palim junacima ratova 1912-1918. Spomenik-obelisk na Zebrnjaku, građen od 1934-1937, visok 48,5 m, bio je najviši spomenik na prostoru Kraljevine Jugoslavije, prkosno stajavši i nadgledavši Skopsku Crnu Goru, Pčinju i kosovsku kotlinu, na ponos Korunovića i celog Srpstva. Na veliku žalost, odmah po okupaciji, Bugari su ovaj velelepni spomenik detonirali, a sa njim zajedno i kosti srpskih junaka Kumanovske bitke. Ovo je njegov reprezentativni projekt, na kojem je ostvario sintezu romantizma i ekspresionizma, retko viđenu u našoj zemlji a i šire.

Drugi njegov prepoznatljiv projekat je spomen-obeležje na Mačkovom kamenu, građeno od 1926-1930, zahvaljujući kojem je zaslužio da ga nazovemo, po senzibilitetu njegovog rada, srpski Gaudi. Ovde je spomen-obeležjem malih dimenzija a masivnog izgleda i materijalom koji je za njegovu izradu koristio, uspeo da dočara veličinu i značaj žrtve, heroja palih za Otadžbinu. Sa ova dva dela kao i prethodnim opusom, zlatnim slovima je upisao svoje ime u istoriju srpske arhitekture. Pored već nabrojanih graditeljskih uspeha, tome se moraju dodati i sledeći: Hramovi Srpske pravoslavne crkve u Prilepu, Ljubljani, Celju, Mariboru, Krupnju, Jagodini, na ostrvu Visu, Sušaku kraj Rijeke, Pirg Svetog Jovana Vladimira u Ohridu pored Crkve sv. Nauma, Tekija na Dunavu, sokolski domovi u Beogradu, Somboru, Bijeljini, Obrenovcu, Užicu, Jajcu, Travniku, Kumanovu, Prokuplju i mnogim drugim mestima.

Tokom rata i posle njega mnogi od ovih objekata su nažalost srušeni od strane okupatora ili porušeni od strane novih komunističkih vlasti. Tako da npr. danas više ne postoje, kao posledica ratnih dešavanja, nekadašnja monumentalna zgrada Pošte kod Železničke stanice,  spomenik na Zebrnjaku i crkva sv. Ćirila i Metodija u Mariboru. Dok su posle rata, za Korunovićevog života, srušeni Pirg Svetog Jovana Vladimira u okviru kompleksa manastira sv. Naum 1956. i crkva na ostrvu Visu 1964. povodom proslave Titovog dolaska na ostrvo, na čijem mestu je stavljen spomenik sa natpisom „Tuđe nećemo – svoje ne damo“ čime je Tito 1944. poručio da neće dopustiti predaju slovenačkih i hrvatskih krajeva Italiji. Pod stare dane, Korunović je slabije radio, ali je uradio jedan vredan i obiman elaborat o obnovi starih spomenika Kosova i Metohije, tog prostora koji ga je ceo njegov vek obuzimao. Umro je  17. aprila 1969. u Beogradu.

Korunovićeva dela ostala su da podsećaju srpski narod, na njegovu baštinu, tradiciju, slavu prošlih vremena, a danas više nego ikad svaki ornament na njegovim zdanjima podseća nas prostranstva Stare Srbije, naše postojbine koja ponovo tavori otuđena od svoje matice. Spoj tog senzibiliteta i neomoravskog stila koji je Korunović iskonski gajio, doprineo je originalnosti i bogatstvu njegovih dela. Sam Korunović je zaključio:

„U sokolskom neimarstvu mi moramo biti svoji…kaže se da treba da budemo savremeni, moderni…ali u arhitekturi sokolskoj i jednog naroda ne može biti mode; u narodnosnoj arhitekturi i građevinskoj delatnosti jedne države, može se primeniti samo ono što je svojstveno duhu naroda koji živi u toj državi…“.

Izvor: Srpski akademski krug