Agora

Efekat Merkel

Šta današnja Nemačka duguje svom nekadašnjem komunističkom istoku?

Dirk Kurbjuvajt, Špigl

Istočna Nemačka prestala je da postoji nakon revolucije 1989. godine i pada Berlinskog zida. Ali, da li je nekadašnja komunistička zemlja pomogla u oblikovanju današnje Nemačke? Odgovor je da, i kancelarka Merkel je značajan razlog za to.

Zapadna Nemačka će asimilovati Istočnu Nemačku i preobraziti plodove svoje revolucije u profit za svoje kompanije. Ništa neće ostati od Demokratske Republike Nemačke i njeni građani će morati da se podvrgnu stranom stilu života. Istok je zauzet – događaj koji su revolucionari dočekali raširenih ruku – ali to je neprijateljsko preuzimanje, rasturanje i iskorenjivanje onoga što je istočni deo Nemačke nekada bio. Zapadna Nemačka će se prosto proširiti, i to će biti to. Takva su bila očekivanja nakon revolucionarne euforije. Ushićenje koje je zavladalo nakon pada Berlinskog zida 9.11.1989. godine uskoro se raspršilo. Što je još gore, neki su se plašili da bi se proširena Nemačka mogla unazaditi u reinkarnaciju bivše imperije zla. U februaru 1990. godine pisac Ginter Gras je rekao: ,,Užasno iskustvo Aušvica, koje je bez presedana podelili smo sa ljudima Evrope. Ono govori protiv ujedinjene Nemačke.” Gras je bio naklonjeniji konfederaciji, a ako posle svega preraste u jedinstvenu državu, ona će ,,biti osuđena na propast”. Ali Nemačka nije prihvatila ovaj savet. Ukoliko nismo u potpunoj zabludi, izbegnuta je propast koju je Gras predviđao. Ali, šta je sa ostalim sumnjama, strahovima o preuzimanju i komercijalizaciji revolucije? Da li su hrabri stanovnici istočno-nemačkih gradova kao što su Lajpcig i Hale srećno pridodati vojsci konzumenata, a da nikakve političke promene nisu donešene u njihovu novu zemlju? Revolucija ima dva cilja: da privede kraju sve što joj je prethodilo i da stvori nešto novo. Revolucionari iz 1989. godine postigli su prvi cilj kada je Demokratska Republika Nemačka (DRN) prestala da postoji kao država. Ali sa drugim ciljem stvar je stajala drugačije. Savezna Republika, kako je Zapadna Nemačka bila formalno poznata, obuhvatila je bivšu Istočnu Nemačku, a novi entitet je bio nešto poznato, barem u početku. Zapad se proširio na Istok. Sada, 25 godina posle pada Berlinskog zida, jasno je da to nije cela priča. Revolucija je stvorila uslove za nešto novo,za drugačiju Nemačku. Institucije se nisu promenile i ekonomija Zapadne Nemačke je nastavila da dominira, ali je nešto poteklo i u suprotnom pravcu. Da li je možda u pitanju to što je Savezna Republika Nemačka, koja je zurila u Zapad još od 1949. godine, postala više istočna u poslednjih nekoliko godina?

Tiše u Nemačkoj

Ništa nije doprinelo više ovoj promeni, nego kancelarka sa istoka, Angela Merkel. Ona je demokrata i šampion slobode i ona nije stvorila proširenu Demokratsku Republiku Nemačku. Međutim, neki aspekti načina na koji vodi zemlju podsećaju na bivšu Istočnu Nemačku. Diktatura se plaši otvorene debate i konflikta, i ona uspeva na fikciji jedinstva. Vođa vladajuće partije tvrdi da ona izvršava volju naroda. Zbog toga je ta volja jedinstvena i svako je pod prinudnim konsenzusom. Tišina u državi se tretira kao odobravanje. Merkelova je odrasla u ovom sistemu. Takvi elementi se reflektuju u njenom političkom stilu. Ona prezire otvorene rasprave, ne inicira debate i oseća se ugodno kada dominira tišina. Ona više voli da vlada u okviru velike koalicije, jer joj to omogućava da stvori širi konsenzus unutar manjih grupa. Stvari su postale tiše u Nemačkoj. Mnogi ljudi u Nemačkoj to vole. Istočni Nemci su navikli na to. Čak i u prošlosti, anglo-saksonski model je svojim dualizmom i podgrejanim konfliktima bio sumnjiv većini zapadnih Nemaca. Čak se i Francuzi svađaju vatrenije od Nemaca. Merkelova je omogućila Nemcima da pronađu sebe. Merkelova Hrišćansko demokratska unija (CDU) sa desnog centra i Socijalistička Demokratska Partija (SPD) sa levog centra skovale su novu vrstu Jedinstvene socijalističke partije Nemačke (SED)[1] koja je više socijal-demokratska i koja velikodušno finansira društveni konsenzus, obezbeđujući novac za porodice i penzionere, kao i minimalnu zaradu. Jedina partija koja je uspevala da pokaže neke simpatije za anglo-saksonski kapitalizam, Partija Slobodnih Demokrata (FDP), skoro je pa nestala. Dok Merkelova unosi istočno-nemački element tišine umesto debate u nemačku politiku, predsednik Joahim Gauk, takođe istočni Nemac, obezbeđuje čujno disidenstvo. Kao pastor u severnoistočnom gradu Rostok, Gauk nije bio borac pokreta otpora, iako je bio borac za ljudska prava. On ubrizgava svoj energični pristup slobodi u nemačku politiku, zajedno sa porukom da se za slobodu mora boriti ili se mora braniti, ako je to potrebno, čak i oružanom silom. 

Nemački novi centar

Takvom njegovom stavu najviše se usprotivila Leva partija čiji su koreni takođe u Demokratskoj Republici Nemačkoj. Najvećim delom je nastala iz Partije Demokratskog Socijalizma (PDS), naslednika partije Jedinstvene socijalističke partije Nemačke (SED), a potom je udružila snage sa levičarskim disidentima iz SPD-a. Leva partija je toliko jaka da levičarska većina ne bi mogla biti okupljena bez nje. Ali, do sada je SPD odbijala mogućnost da razmotri ideju o koalicionoj vladi sa Levom partijom na nacionalnom nivou. Kao rezultat toga, ova istočno-nemačka partija je odgovorna za činjenicu što je istočno-nemački kancelar uspeo da ostane na vlasti tako dugo, na čelu vlade sa istočno-nemačkim otiskom. Ukratko, bilo bi teško tvrditi da je sadašnja Nemačka zadržala karakter stare Savezne Republike posle pada Berlinskog zida. Dijagnoza u velikoj meri zavisi od Merkelove i stoga može biti efemerna. Ali i sama nacija se takođe promenila. Otkrila je novi centar. Sve do 1945. godine Nemci su živeli u zajedničkoj državi samo 74 godine. Verovatno je zbog toga zapadni deo nacije vrlo lako mogao da napusti ideju jedinstvene države. Konrad Adenauer, prvi zapadno-nemački kancelar, verovao je da zapadne sile predstavljaju spas njegove Savezne Republike. On nije uzimao u razmatranje Staljinovu notu iz ranih pedesetih godina, koja je sadržala mogućnost nemačkog jedinstva uz uslov da Nemačka bude neutralna. Posledica toga je bila da su istočni Nemci ostavljeni na cedilu. Zapadna Nemačka je preuzela zapadni put i do sedamdesetih većina zapadnih Nemaca koristila je koncept ,,braća i sestre” u dve Nemačke u ironičnom smislu. Osećaj stranosti je postojao, ali je takođe bio i fabrikovan. Mnogi zapadni Nemci su sebe želeli da vide prvo kao Evropljane, a potom kao Nemce, prvenstveno zbog sramotne nacističke prošlosti. Mnogi zapadni Nemci su voleli nonšalantno da kažu kako se osećaju bliži Britancu ili Francuzu, nego istočnom Nemcu. Tokom godina, oni sa ugodnije strane Berlinskog zida počeli su da gledaju popreko one sa druge strane. Istočni Nemci su smatrani za velike sportiste (koji koriste stimulativna sredstva, naravno), za uobražene ljude koji su manje više uskih pogleda, za ljude koji nikada ne voze brže od dozvoljene brzine na auto putu, koji su okruženi doušnicima u čudno izbledelom džinsu, za ljude loše sreće koji su zaključani iza linije smrti, ali koji su tamo ipak bili donekle dobrovoljno. Zapadni Nemci su stvorili takvu sliku o istočnim Nemcima, koji su im bili toliko strani, da bi bilo nemoguće da se ponovo sjedine sa njima. Učinivši tako nešto, oni su prevideli činjenicu da različiti nivoi potrošnje i slobode imaju malo efekta na dublje ukorenjen mentalitet, i da se svakako ne može sve promeniti za 40 godina. Istorijski gledano – za treptaj oka.

Socijalna monarhija

Građani Istočne Nemačke nisu se tako jako otuđili od svojih kolega u Zapadnoj Nemačkoj, uprkos ohrabrenju od strane SED-a. Zemlja koja se graničila sa njihovom na zapadu, ostala je mesto težnji i nada za više slobode i viši nivo potrošnje. Korak koji su preduzeli nakon njihove revolucije u principu nije bio korak u potpuno otuđeni svet. Uprkos razdvojenosti, građani u istočnom i zapadnom delu Nemačke, zadržali su sličan politički mentalitet. Nemci cene jaku državu socijalnog blagostanja. Istočna Nemačka je obezbeđivala potpunu brigu na niskom nivou. U Zapadnoj Nemačkoj ta briga nije bila toliko sveobuhvatna, ali je država ipak nudila bolji životni standard. I na Istoku i Zapadu postoji naklonost ka antikapitalizmu. U Istočnoj Nemačkoj on je bio deo političkog sistema, dok je u Zapadnoj Nemačkoj razvio posebnu formu zvanu Renišov model kapitalizma koji je bio manje liberalan od anglosaksonskog modela i dopuštao je veći uticaj države. Nedavno preminuli istoričar Hans Ulrih Veler otkrio je da je želja za socijalnom monarhijom već postojala u Nemačkoj 19. veka. Građani su svoje nade polagali više u jaku državu, nego u pojedinca. Ovo je ključna razlika između Nemaca sa jedne strane i Britanaca i Amerikanaca sa druge strane. Nemci imaju jedan soj pacifista koji se razvio sa obe strane granice posle katastrofalnog ishoda Drugog svetskog rata. Posebno aktivni pacifistički pokreti su iznikli i u Zapadnoj i u Istočnoj Nemačkoj. Uprkos fascinaciji koju su gajili prema svemu američkom, Nemci su se odavali anti-amerikanizmu. To je bilo nametnuto od strane države u Istočnoj Nemačkoj. Građani su takođe znali da bi američki projektili uništili njihovu zemlju ukoliko bi buknuo rat. U Zapadnoj Nemačkoj odnos ljubavi i mržnje prema američkoj velikoj braći se izmešao sa antikapitalizmom i pacifističkim elementima. Interesantno je da ova četiri osnovna elementa – naklonost ka državi blagostanja, pacifizam, antikapitalizam i antiamerikanizam – korespondiraju sa ciljevima Leve partije, čineći je na taj način suštinski nemačkom partijom. Ipak ona ne može da postigne većinu na nacionalnom nivou, zato što brani svoje pozicije sa radikalnim, ne-nemačkim pristupom. 

Dublji koreni

Ipak, Sara Vegenkneht član nemačkog parlamenta i vođa Leve partije, uspela je da postane medijska zvezda svojom radikalnom kritikom kapitalizma. Tokom finansijske krize, ona je pridobila podršku ljudi koji bi inače imali malo šta zajedničko sa Levom partijom. Ona takođe, predstavlja snažan istočni element u nemačkoj politici. Naravno, mnogi istočni Nemci su imali početne poteškoće u dodiru sa ekonomijom slobodnog tržišta. Možda, takođe, hrana u njihovim restoranima još uvek nije jako dobra, sudeći bar po pritužbama građana zapadnog Berlina koji se vraćaju sa vikend izleta iz okolnog Brandenburga. Ali to će vremenom nestati. U osnovi, istočni i zapadni Nemci nisu toliko različiti. U pogledu mentaliteta i vrednosti Istočna Nemačka bi se mnogo teže ujedinila sa Velikom Britanijom. Ali isto važi i za Zapadnu Nemačku. Ranije su se Zapadni Nemci osećali bliži Britancima, a ipak su u svojoj suštini bili Nemci, kao što Nemci mogu da budu. Usled činjenice da antikapitalizam i naklonosti prema državi socijalnog blagostanja imaju dublje korene u istočnoj nego u zapadnoj Nemačkoj, ovi pokreti su postali još izrazitiji u ujedinjenoj Nemačkoj. Zajedno, sva četiri elementa stvaraju sliku nacije koja je romantična i koja želi da zadrži distancu prema svađama i teškoćama surovog sveta. Merkelova je pravi kancelar za ovaj posao zbog njenih zaštitničkog instinkta i zato što uglavnom radi ono što njena zemlja od nje očekuje. U svojoj kasnoj fazi revolucija iz 1989. godine bila je isto tako nacionalna kao i revolucija iz 1848. godine. I u to vreme, građani su povezivali pojmove slobode i demokratije sa nemačkim jedinstvom. U tome nisu uspeli zato što pruski kralj nije bio voljan da vodi demokratsku Nemačku. Množenje malih država je trajalo narednih dvadeset godina. Revolucionari iz 1989. postigli su svoj cilj 3. oktobra, 1990. godine, koji je od tada nacionalni praznik, Dan Nemačkog Jedinstva. Nakon toga, pitanje je bilo da li će se strahovi intelektualaca poput Gintera Grasa ostvariti: strah od povratka nacionalizma i militarizma i nemačke dominacije Evropom. 

Lišeni nacionalizma

Kada govorimo o nacionalizmu, jedna od stvari koju su zapadni Nemci uspeli da nauče od istočnih Nemaca je mahanje zastavom. To je bio deo svake parade u Demokratskoj Republici Nemačkoj, dok su zapadni Nemci svojim zastavama mahali samo na stadionima, tokom međunarodnih sportskih takmičenja, i to sa izvesnim stepenom uzdržanosti. Mundijal u fudbalu 2006. godine postao je festival umotan u boje nemačke zastave: crnu, crvenu i zlatnu. Nemci su slavili ovaj šampionat kao Nemci, ali su slavili i Brazil i Togo. Čin mahanja zastavom, nije bio lišen emocija, kao što je to bio u prošlosti, već je bio čin sreće. Postali smo nacija gotovo lišena nacionalizma. Naravno, postoje otpadnici. Oni duboko bolesni, kao što su neonacistički teroristi koji su ubijali imigrante. Ova suvišna ksenofobija, pojavila se u Istočnoj Nemačkoj i izazvala je renesansu krajnje desne Nacional-demokratske partije Nemačke. Ni Zapadni Nemci ne mogu da tvrde da su bili previše gostoljubljivi prema imigrantima. U stvari, mentaliteti na Zapadu i Istoku su bili suštinski slični po ovom pitanju. Po pitanju militarizma, miroljubljivi revolucionari iz 1989. godine, bi verovatno bili poslednji za koje bi se moglo pretpostaviti da bi utrli put nemačkom učešću u budućim ratovima. Ali upravo se to dogodilo. Jednom, kada su se Nemci ujedinili, njihovi NATO saveznici su ih videli kao normalnu zemlju, naciju sa uobičajnim obavezama. Očekivanje prihvatanja vojnih obaveza od Nemačke su rasla a i dalju rastu, posebno uzimajući u obzir trenutno stanje svetske politike. Nemačka armija, Bundesver, do sada je okonačala dve velike vojne misije: na Balkanu i u Avganistanu. Ali, bez obzira na nečija stanovišta o ovim misijama, ona nisu pokrenula militarizam na pruski način. Bundesver je ostao oprezna armija, koju zakonodavci skrupulozno koriste. Konačno, kada govorimo o strahu od nemačke dominacije Evropom, možda se ponajviše iznenađujuća promena dogodila u nemačkim pozicijama prema Evropskoj uniji. Bivši kancelar Helmut Kol se borio za evro kao i za ujedinjene države Evrope, osećajući da Nemci imaju koristi od svake nemačke marke koja ode u Brisel. Zapadna Nemačka sebe nije videla kao zaokruženi entitet, što nije ni bila, već kao deo većih celina kao što su EU i NATO. Usled ovog stava Kol nije imao prigovor na pomisao da dozvoli njegovoj zemlji da se rastopi u EU. Merkelova se učila politici u ujedinjenoj i stoga zaokruženoj Nemačkoj, velikoj zemlji, koja je stekla više samopouzdanja. Više pažnje obraća na to što je u interesu Nemačke. U njen vidokrug, ova činjenica ne uključuje uvek solidarnost sa ostalim nacijama, pogotovo kada su u pitanju finansije. 

Novo osećanje

Nemačka dominira Evropom, zato što je ekonomski veoma snažna. Ona je istovremeno samostalna u mnogo sfera. Ona više nije pokorni deo Zapada. Kada je NATO pokrenuo vazdušne napade u Libiji, Merkelova je izolovala svoju zemlju od svih vodećih zapadnih sila, uključujući tu Ameriku, Veliku Britaniju i Francusku. Kada je Vladimir Putin preuzeo vlast u Kremlju, otkrio je mnogo poklonika u Nemačkoj. Sve ove razmotrene stvari, upućuju na dijalektički pokret koji je nastao iz revolucije. Zapadna Nemačka je načinila istočne delove Nemačke zapadnim, tako što ih je uključila u sebe, ali je istovremeno postala manje zapadna, i verovatno s vremenom sve više istočna – usled svojih glavnih političara i njihovog razumevanja političke kulture i zbog jačanja starih tendencija, kao što su antikapitalizam i ljubav ka državi socijalnog blagostanja. Dug put na Zapad, naslov knjige Hajnriha Avgusta Vinklera, bio je prekinut. U stvari, mi smo u poslednje vreme, napravili čak nekoliko koraka unazad. Nemačka nije toliko Zapad u 2014. godini, kao što je to bila 1989. godine. Ova činjenica nije nužno loša, budući da Zapad po sebi, nije više onoliko homogen koliko je to bio 1989. godine. Onoliko dugo koliko temelji – sloboda, miroljubivost, demokratija, ustavna država, socijalno-tržišna ekonomija – ostanu nedirnuti, Nemačka takođe ima pravo na svoj osobeni put unutar EU i NATO. Možda revolucionari iz 1989. godine nisu imali mnogo od ovih ishoda na umu. Ali oni nisu samo uklonili Istočnu Nemačku sa mapa, oni su promenili Nemačku u celini. Revolucije se dižu iz svojeglavosti. Ljudi su nezadovoljni onim što im se kaže i oni razvijaju nove ideje. Tako je bilo 1989. u Lajcigu i drugde. Možda je to samo slučajnost, ali 25 godina kasnije, živimo u svojeglavoj državi, što je novi osećaj za Nemce u posleratnoj eri.  

Dirk Kurbjuvajt, Špigl, 10. II 2014.

Prevod: T.V.R.

[1] Jedinstvena Socijalistička partija Nemačke (nemački: Sozialistische Einheitspartei-SED), vladajuća partija u Demokratskoj Republici Nemačkoj, koja je vladala od 1946. do 1989. godine, kada se raspala (prim.prev.)